सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म ३ जानेवारी १८३१ रोजी महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील नायगांव या छोट्याशा खेड्यात झाला. त्यांचे वडील खंडोजी नेवसे हे शेतकरी होते, तर आई लक्ष्मीबाई या गृहिणी होत्या. सावित्रीबाईंच्या जन्मकाळी समाजात स्त्रियांचे स्थान अत्यंत मर्यादित होते, आणि शिक्षणाचा अधिकार त्यांना जवळपास नव्हताच. त्यांच्या काळातील सामाजिक रूढी आणि परंपरांनी स्त्रियांना घराच्या चार भिंतींपुरते मर्यादित ठेवले होते. सावित्रीबाईंच्या आयुष्याने, मात्र, या सर्व बंधनांना आव्हान दिले आणि एका नव्या युगाची सुरुवात केली. त्यांचे बालपण साधे होते, पण त्यांच्या मनात लहानपणापासूनच ज्ञानाची तहान होती, ज्याने पुढे त्यांच्या कार्याला दिशा दिली.
सावित्रीबाईंचे लग्न वयाच्या अवघ्या नऊव्या वर्षी, म्हणजे १८४० साली, जोतिराव फुले यांच्याशी झाले. जोतिराव हे स्वतः प्रगतीशील विचारांचे आणि सामाजिक सुधारणांचे पुरस्कर्ते होते. त्यांच्या विचारांनी सावित्रीबाईंच्या आयुष्याला एक नवीन वळण दिले. लग्नानंतर जोतिरावांनी सावित्रीबाईंना शिकवण्यास सुरुवात केली. त्याकाळी स्त्रियांना शिक्षण देणे ही समाजात निषिद्ध बाब होती, पण जोतिरावांनी या परंपरांना धुडकावून लावले. सावित्रीबाईंनी आपल्या पतीच्या मार्गदर्शनाखाली मराठी आणि इंग्रजी भाषा शिकली. त्यांचा हा शिक्षणाचा प्रवास म्हणजे त्यांच्या क्रांतिकारी कार्याची पहिली पायरी होती.
शिक्षण पूर्ण झाल्यावर सावित्रीबाईंनी आपले जीवन समाजसुधारणेसाठी समर्पित केले. त्यांनी आणि जोतिरावांनी मिळून १८४८ साली पुण्यातील भिडे वाड्यात भारतातील पहिली मुलींची शाळा सुरू केली. ही शाळा केवळ मुलींसाठी होती, आणि ती सुरू करणे म्हणजे समाजातील रूढींविरुद्ध थेट बंड पुकारण्यासारखे होते. सावित्रीबाई स्वतः या शाळेत शिक्षिका म्हणून काम करत होत्या. त्यांनी शिकवण्यास सुरुवात केली तेव्हा त्यांना प्रचंड विरोध झाला. समाजातील उच्चवर्णीय लोकांनी त्यांना अपमानित केले, आणि रस्त्यावरून शाळेत जाताना त्यांच्यावर दगडफेक आणि शिवीगाळ झाली. पण सावित्रीबाईंनी या सर्व अडथळ्यांना न जुमानता आपले कार्य सुरू ठेवले.
सावित्रीबाईंच्या या शाळेत सर्व जाती-जमातीच्या मुलींना प्रवेश देण्यात आला. त्याकाळी अस्पृश्य समजल्या जाणाऱ्या जातींना शिक्षणाचा अधिकार नव्हता. सावित्रीबाईंनी मात्र या मुलींना शाळेत सामावून घेतले आणि त्यांना समानतेचा संदेश दिला. त्यांनी मुलींना केवळ अक्षरओळखच नाही, तर आत्मविश्वास आणि स्वाभिमानही शिकवला. त्यांच्या शाळेत शिकलेल्या मुलींनी पुढे समाजात बदल घडवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. सावित्रीबाईंच्या या कार्याने शिक्षणाच्या क्षेत्रात एक क्रांती घडवली, जी आजही प्रेरणादायी आहे.
सावित्रीबाई आणि जोतिराव यांनी केवळ मुलींच्या शिक्षणापुरतेच मर्यादित न राहता समाजातील इतर अन्यायांविरुद्धही लढा दिला. त्यांनी १८५२ साली विधवांसाठी आश्रम सुरू केला. त्याकाळी विधवांचे आयुष्य अत्यंत दयनीय होते. त्यांना समाजात टाकाऊ समजले जायचे, आणि त्यांच्यावर अनेक निर्बंध लादले जायचे. सावित्रीबाईंनी या विधवांना आधार दिला आणि त्यांच्या पुनर्वसनासाठी प्रयत्न केले. त्यांनी विधवांच्या मुलांना देखील आपल्या शाळेत प्रवेश दिला, ज्यामुळे त्यांना नवीन आयुष्याची संधी मिळाली.
सावित्रीबाईंच्या कार्याचा आणखी एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे त्यांनी अस्पृश्यता नष्ट करण्यासाठी केलेले प्रयत्न. त्यांनी आणि जोतिरावांनी मिळून १८६३ साली आपले घर अस्पृश्यांसाठी खुले केले. त्यांनी आपल्या घरात एक विहीर खणली, जी सर्वांना पाणी घेण्यासाठी खुली होती. ही कृती त्याकाळी क्रांतिकारी होती, कारण अस्पृश्यांना पाण्याच्या स्रोतांपासून दूर ठेवले जायचे. सावित्रीबाईंनी या सामाजिक भेदभावाला थेट आव्हान दिले आणि समानतेचा संदेश दिला.
सावित्रीबाईंनी केवळ सामाजिक सुधारणाच नाही, तर साहित्य क्षेत्रातही आपली छाप सोडली. त्यांनी अनेक कविता आणि लेख लिहिले, जे समाजातील अन्याय आणि अंधश्रद्धांविरुद्ध होते. त्यांची कविता ‘काव्यफुले’ आणि ‘बावनकशी सुबोध रत्नाकर’ ही पुस्तके आजही त्यांच्या विचारांचा ठेवा आहेत. त्यांच्या लेखनातून त्यांनी स्त्रियांच्या हक्कांचा पुरस्कार केला आणि समाजातील दडपशाहीविरुद्ध आवाज उठवला. त्यांचे साहित्य साधे पण प्रभावी होते, ज्याने सामान्य माणसांपर्यंत त्यांचा संदेश पोहोचला.
सावित्रीबाईंच्या कार्याचा आणखी एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे त्यांनी सत्यशोधक समाजाच्या स्थापनेत घेतलेली सक्रिय सहभागिता. जोतिरावांनी १८७३ साली सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली, ज्याचा उद्देश समाजातील अंधश्रद्धा आणि जातीभेद नष्ट करणे हा होता. सावित्रीबाईंनी या समाजाच्या कार्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांनी सत्यशोधक समाजाच्या सभांना संबोधित केले आणि स्त्रियांना या चळवळीत सहभागी होण्यासाठी प्रोत्साहित केले. त्यांच्या या कार्याने सामाजिक जागृतीला चालना मिळाली.
सावित्रीबाईंच्या आयुष्यात अनेक संकटे आली, पण त्यांनी कधीही हार मानली नाही. त्यांना समाजातील उच्चवर्णीय लोकांचा विरोध, आर्थिक अडचणी आणि वैयक्तिक आयुष्यातील आव्हाने यांचा सामना करावा लागला. तरीही त्यांनी आपले ध्येय सोडले नाही. त्यांचा दृढनिश्चय आणि जोतिरावांचा पाठिंबा यामुळे त्या सतत पुढे सरकत राहिल्या. त्यांचे कार्य केवळ त्यांच्या काळापुरते मर्यादित नव्हते, तर त्याचा प्रभाव आजही दिसून येतो.
सावित्रीबाईंनी आपल्या कार्यातून स्त्रियांना स्वातंत्र्याचा आणि समानतेचा मार्ग दाखवला. त्यांनी शिकवले की शिक्षण हेच खरे स्वातंत्र्य आहे. त्यांच्या शाळांनी अनेक मुलींना नवीन आयुष्य दिले, आणि त्यांच्या विचारांनी समाजात बदल घडवला. त्यांनी आपल्या कार्यातून दाखवून दिले की एका व्यक्तीच्या प्रयत्नांनी संपूर्ण समाज बदलू शकतो. त्यांचे हे कार्य आजच्या पिढीला प्रेरणा देत आहे.
सावित्रीबाईंच्या आयुष्याचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे त्यांचे जोतिरावांशी असलेले सहजीवन. जोतिराव आणि सावित्रीबाई यांचे नाते केवळ पती-पत्नीचे नव्हते, तर ते एकमेकांचे सहकारी आणि विचारांचे भागीदार होते. त्यांनी मिळून समाजातील अन्यायाविरुद्ध लढा दिला आणि एकमेकांना सतत प्रोत्साहन दिले. जोतिरावांच्या प्रत्येक क्रांतिकारी पावलात सावित्रीबाई त्यांच्यासोबत खंबीरपणे उभ्या होत्या. त्यांचे हे नाते आजही प्रेरणादायी आहे.
सावित्रीबाईंच्या कार्याचा आणखी एक पैलू म्हणजे त्यांनी अनाथ मुलांसाठी केलेले प्रयत्न. त्यांनी आणि जोतिरावांनी अनाथ मुलांना दत्तक घेतले आणि त्यांचे संगोपन केले. त्यांनी १८६३ साली एका ब्राह्मण विधवेच्या मुलाला, यशवंतला, दत्तक घेतले. ही कृती त्याकाळी अत्यंत धाडसाची होती, कारण जातीच्या भिंती तोडणे सोपे नव्हते. सावित्रीबाईंनी यशवंतला आपल्या मुलाप्रमाणे वाढवले आणि त्याला शिक्षण दिले. त्यांच्या या कार्याने समाजाला समानतेचा संदेश दिला.
सावित्रीबाईंच्या आयुष्यातील आणखी एक महत्त्वाचा प्रसंग म्हणजे त्यांनी प्लेगच्या साथीच्या काळात केलेली सेवा. १८९७ साली पुण्यात प्लेगची साथ पसरली होती. सावित्रीबाईंनी या काळात रुग्णांची सेवा केली आणि त्यांना आधार दिला. त्यांनी स्वतःच्या जीवाची पर्वा न करता रुग्णालयात काम केले. या कार्यातच त्यांना प्लेगची लागण झाली, आणि १० मार्च १८९७ रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांचा मृत्यू हा त्यांच्या आयुष्याचा त्याग आणि समर्पणाचा परिपाक होता.
सावित्रीबाईंच्या निधनाने समाजाला एका महान व्यक्तिमत्त्वाला गमावले, पण त्यांचे विचार आणि कार्य आजही जिवंत आहे. त्यांच्या कार्याने प्रेरित होऊन अनेकांनी शिक्षण आणि सामाजिक सुधारणेचा मार्ग स्वीकारला. त्यांच्या नावाने आज अनेक शाळा, महाविद्यालये आणि संस्था स्थापन झाल्या आहेत. त्यांचे कार्य आजही स्त्री-शिक्षण आणि सामाजिक समानतेच्या चळवळींना दिशा देत आहे.
सावित्रीबाईंच्या आयुष्याने समाजाला एक नवीन दृष्टी दिली. त्यांनी दाखवून दिले की शिक्षण आणि समानता याशिवाय समाजाचा खरा विकास होऊ शकत नाही. त्यांनी आपल्या कार्यातून समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला स्वातंत्र्य आणि सन्मानाने जगण्याचा अधिकार आहे, हे अधोरेखित केले. त्यांचे हे विचार आजच्या काळातही तितकेच महत्त्वाचे आहेत.
सावित्रीबाईंच्या कार्याचा वारसा आजही अनेकांना प्रेरणा देत आहे. त्यांनी सुरू केलेल्या मुलींच्या शाळांनी अनेक पिढ्यांना शिक्षणाची संधी दिली. त्यांच्या विचारांनी समाजातील अंधश्रद्धा आणि भेदभावाविरुद्ध लढण्याची प्रेरणा दिली. त्यांचे कार्य केवळ महाराष्ट्रापुरते मर्यादित राहिले नाही, तर संपूर्ण भारतात त्याचा प्रभाव दिसून येतो.
सावित्रीबाईंच्या आयुष्यातील प्रत्येक पाऊल हे समाजसुधारणेच्या दिशेने टाकलेले होते. त्यांनी आपल्या कार्यातून दाखवून दिले की बदल हा एका व्यक्तीपासून सुरू होतो. त्यांनी आपल्या धैर्याने आणि दृढनिश्चयाने समाजातील रूढींना आव्हान दिले आणि एका नव्या युगाची सुरुवात केली. त्यांचे हे कार्य आजही प्रत्येकाला प्रेरणा देत आहे.
सावित्रीबाईंच्या आयुष्याचा एक महत्त्वाचा संदेश म्हणजे शिक्षणाचा प्रसार. त्यांनी दाखवून दिले की शिक्षण हेच समाजाच्या प्रगतीचे मूळ आहे. त्यांनी आपल्या शाळांमधून केवळ अक्षरज्ञानच नाही, तर विचारांची मोकळीक आणि स्वातंत्र्याची जाणीवही दिली. त्यांचा हा संदेश आजच्या डिजिटल युगातही तितकाच महत्त्वाचा आहे.
सावित्रीबाईंच्या कार्याने समाजातील प्रत्येक स्तरावर बदल घडवला. त्यांनी स्त्रियांना, अस्पृश्यांना आणि वंचितांना शिक्षणाची संधी दिली. त्यांनी आपल्या कार्यातून दाखवून दिले की प्रत्येक व्यक्तीला आपले स्वप्न पूर्ण करण्याचा अधिकार आहे.
सावित्रीबाई फुले यांचे आयुष्य हे एका सामान्य स्त्रीचे असामान्य कार्याचे प्रतीक आहे. त्यांनी आपल्या धैर्याने, समर्पणाने आणि विचारांनी समाजाला एक नवीन दिशा दिली. त्यांचे कार्य आणि विचार आजही आपल्याला प्रेरणा देतात आणि समाजात समानता आणि शिक्षणाचा प्रसार करण्याची जाणीव करून देतात. त्यांचे हे योगदान कधीही विसरता येणार नाही.
