डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा जन्म १४ एप्रिल १८९१ रोजी मध्य प्रदेशातील महू येथे झाला. त्यांचे पूर्ण नाव भीमराव रामजी आंबेडकर असे होते. त्यांचे वडील रामजी मालोजी सकपाळ हे ब्रिटिश सैन्यात सुभेदार होते, तर त्यांची आई भीमाबाई या गृहिणी होत्या. बाबासाहेब हे त्यांच्या कुटुंबातील चौदावे आणि शेवटचे अपत्य होते. त्यांचे कुटुंब मराठी असून, ते महार जातीचे होते, जी त्या काळात अस्पृश्य म्हणून ओळखली जायची. त्यांच्या जन्मापासूनच त्यांना सामाजिक भेदभावाचा सामना करावा लागला, परंतु त्यांनी आपल्या बुद्धिमत्तेने आणि मेहनतीने सर्व अडथळे पार केले.

बाबासाहेबांचे प्राथमिक शिक्षण सातारा येथील शाळेत झाले. तिथे त्यांना अनेकदा अपमान सहन करावा लागला. शाळेत त्यांना वर्गात बसण्यास जागा नसायची, आणि पाण्याचा हंडा स्पर्श करण्यासही मनाई होती. तरीही त्यांनी आपले शिक्षण थांबवले नाही. त्यांच्या वडिलांनी त्यांना शिक्षणासाठी प्रोत्साहन दिले, आणि त्यांनी आपली बुद्धिमत्ता सिद्ध केली. १९०७ मध्ये त्यांनी मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण केली आणि पुढील शिक्षणासाठी मुंबईतील एल्फिन्स्टन कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. तिथे त्यांनी अर्थशास्त्र आणि राज्यशास्त्र या विषयांचा अभ्यास केला.

१९१२ मध्ये बाबासाहेबांनी मुंबई विद्यापीठातून बी.ए. पदवी प्राप्त केली. त्यांचे शिक्षण पुढे चालू ठेवण्यासाठी त्यांना बडोदा संस्थानाकडून शिष्यवृत्ती मिळाली. ही शिष्यवृत्ती त्यांना परदेशात उच्च शिक्षण घेण्यासाठी उपयोगी ठरली. १९१३ मध्ये ते अमेरिकेतील कोलंबिया विद्यापीठात दाखल झाले. तिथे त्यांनी अर्थशास्त्र, समाजशास्त्र आणि इतिहास यांचा सखोल अभ्यास केला. १९१५ मध्ये त्यांनी एम.ए. पदवी मिळवली, आणि त्यानंतर १९१६ मध्ये त्यांनी पीएच.डी. साठी संशोधन सुरू केले. त्यांचा प्रबंध “नॅशनल डिव्हिडंड ऑफ इंडिया” हा अत्यंत प्रशंसनीय ठरला.

अमेरिकेतील शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर बाबासाहेब लंडनला गेले, जिथे त्यांनी लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स आणि ग्रेज इन येथे कायद्याचा अभ्यास केला. परंतु आर्थिक अडचणींमुळे त्यांना आपले शिक्षण अर्धवट सोडावे लागले आणि ते भारतात परतले. भारतात परतल्यानंतर त्यांना बडोदा संस्थानात नोकरी मिळाली, परंतु तिथेही त्यांना जातीमुळे अपमान सहन करावा लागला. यामुळे त्यांनी नोकरी सोडली आणि मुंबईत प्राध्यापक म्हणून काम सुरू केले. याच काळात त्यांनी आपले शिक्षण पूर्ण करण्यासाठी पुन्हा लंडनला जाण्याचा निर्णय घेतला.

१९२३ मध्ये बाबासाहेबांनी लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समधून डी.एस्सी. ही पदवी मिळवली. त्यांनी कायद्याचीही पदवी प्राप्त केली आणि बॅरिस्टर म्हणून नोंदणी केली. त्यांचे शिक्षण आणि बुद्धिमत्ता यामुळे त्यांना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मान मिळाला. भारतात परतल्यानंतर त्यांनी अस्पृश्यांच्या हक्कांसाठी लढा देण्यास सुरुवात केली. त्यांनी १९२४ मध्ये “बहिष्कृत हितकारिणी सभा” स्थापन केली, ज्याचा उद्देश अस्पृश्यांना शिक्षण आणि सामाजिक हक्क मिळवून देणे हा होता.

बाबासाहेबांचा सामाजिक सुधारणांचा लढा अत्यंत महत्त्वाचा होता. त्यांनी अस्पृश्यांना मंदिर प्रवेश आणि पाण्याच्या हक्कासाठी आंदोलने केली. १९२७ मध्ये त्यांनी महाड येथे चवदार तळ्याच्या सत्याग्रहाचे नेतृत्व केले. या सत्याग्रहात अस्पृश्यांना सार्वजनिक पाणवठ्यावर पाणी घेण्याचा हक्क मिळवून देण्यासाठी ते लढले. हा सत्याग्रह भारतीय इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला. याच काळात त्यांनी “मूकनायक” नावाचे मराठी वृत्तपत्र सुरू केले, ज्याद्वारे त्यांनी सामाजिक जागृतीचा संदेश लोकांपर्यंत पोहोचवला.

१९३० मध्ये बाबासाहेबांनी काळाराम मंदिर सत्याग्रहाचे नेतृत्व केले. नाशिक येथील या मंदिरात अस्पृश्यांना प्रवेश मिळावा यासाठी त्यांनी मोठा लढा दिला. या आंदोलनाने अस्पृश्यांच्या हक्कांचा प्रश्न राष्ट्रीय स्तरावर चर्चिला गेला. बाबासाहेबांचा लढा केवळ सामाजिक सुधारणांपुरता मर्यादित नव्हता, तर त्यांनी राजकीय हक्कांसाठीही प्रयत्न केले. १९३२ मध्ये पुणे कराराद्वारे त्यांनी अस्पृश्यांसाठी स्वतंत्र मतदारसंघाची मागणी मांडली, परंतु गांधीजींच्या विरोधामुळे हा करार रद्द झाला.

बाबासाहेबांनी आपल्या लेखनातून आणि भाषणांतून समाजातील विषमता आणि अन्याय यांच्याविरुद्ध आवाज उठवला. त्यांनी “जातिप्रथा नष्ट करा” (Annihilation of Caste) हे पुस्तक लिहिले, जे जातीप्रथेविरुद्ध एक सशक्त दस्तऐवज ठरले. या पुस्तकात त्यांनी जातीप्रथेच्या मुळाशी असलेल्या धार्मिक आणि सामाजिक रूढींवर टीका केली. त्यांनी हिंदू धर्मातील अस्पृश्यतेच्या प्रथेला विरोध करताना बौद्ध धर्म स्वीकारण्याचा विचार मांडला. १९३५ मध्ये येवला येथील परिषदेत त्यांनी “मी हिंदू म्हणून जन्मलो, पण हिंदू म्हणून मरणार नाही” असे ठामपणे सांगितले.

१९३६ मध्ये बाबासाहेबांनी “इंडिपेंडंट लेबर पार्टी” स्थापन केली, ज्याद्वारे त्यांनी कामगार आणि अस्पृश्यांच्या हक्कांसाठी लढा दिला. या पक्षाने १९३७ च्या निवडणुकीत यश मिळवले आणि बाबासाहेबांचे राजकीय नेतृत्व सिद्ध झाले. त्यांनी अस्पृश्यांना राजकीयदृष्ट्या सक्षम करण्यासाठी अनेक प्रयत्न केले. त्यांनी “ऑल इंडिया शेड्यूल्ड कास्ट फेडरेशन” नावाची संघटना स्थापन केली, ज्यामुळे दलित समाजाला एक राजकीय व्यासपीठ मिळाले.

बाबासाहेबांचे भारतीय संविधानातील योगदान अतुलनीय आहे. १९४७ मध्ये त्यांची संविधान मसुदा समितीचे अध्यक्ष म्हणून निवड झाली. त्यांनी भारतीय संविधानाला आकार देताना स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता या तत्त्वांचा पुरस्कार केला. संविधानाच्या निर्मितीत त्यांनी सामाजिक न्याय आणि समानतेची मूल्ये रुजवली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे भारताला एक प्रगत आणि सर्वसमावेशक संविधान मिळाले. २६ जानेवारी १९५० रोजी भारताचे संविधान अंमलात आले, आणि बाबासाहेबांचे स्वप्न साकार झाले.

संविधान निर्मितीनंतर बाबासाहेबांनी स्वतंत्र भारताच्या पहिल्या मंत्रिमंडळात कायदा मंत्री म्हणून काम केले. त्यांनी हिंदू कोड बिल मांडले, ज्यामुळे स्त्रियांना समान हक्क मिळाले. परंतु या बिलाला तीव्र विरोध झाल्याने त्यांनी मंत्रिपदाचा राजीनामा दिला. यानंतर त्यांनी आपले लक्ष बौद्ध धर्माच्या प्रसाराकडे वळवले. १९५६ मध्ये त्यांनी नागपूर येथे दीक्षा समारंभात लाखो अनुयायांसह बौद्ध धर्म स्वीकारला. हा ऐतिहासिक क्षण भारतीय इतिहासात “धम्मक्रांती” म्हणून ओळखला जातो.

बाबासाहेबांचे साहित्य आणि विचार आजही प्रेरणादायी आहेत. त्यांनी “बुद्ध आणि त्यांचा धम्म”, “जातिप्रथा नष्ट करा” आणि “भारतातील जाती आणि वर्ग” यांसारखी अनेक पुस्तके लिहिली. त्यांच्या लेखनातून त्यांनी सामाजिक सुधारणा आणि मानवी हक्कांचा पुरस्कार केला. त्यांनी शिक्षणाला नेहमीच प्राधान्य दिले आणि दलित समाजाला शिक्षण घेण्यासाठी प्रोत्साहन दिले. त्यांचा “शिका, संघटित व्हा, संघर्ष करा” हा मंत्र आजही दलित चळवळीचा आधारस्तंभ आहे.

बाबासाहेबांचे जीवन सामाजिक न्यायासाठी अखंड लढ्याचे प्रतीक आहे. त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य समाजातील उपेक्षित वर्गाच्या उत्थानासाठी वेचले. त्यांनी जातीप्रथा, अस्पृश्यता आणि सामाजिक विषमता यांच्याविरुद्ध लढा दिला. त्यांच्या कार्यामुळे लाखो लोकांना आत्मसन्मान आणि स्वाभिमान मिळाला. त्यांनी दलित समाजाला केवळ हक्कच मिळवून दिले नाहीत, तर त्यांना स्वतःच्या हक्कांसाठी लढण्याची प्रेरणा दिली.

बाबासाहेबांचे विचार आणि कार्य आजही अनेकांना प्रेरणा देतात. त्यांनी स्थापन केलेल्या संस्था आणि चळवळी आजही कार्यरत आहेत. त्यांचे संविधानातील योगदान भारताच्या प्रगतीचा पाया आहे. त्यांनी सामाजिक समानतेचा जो पाया घातला, तो आजही भारताच्या सामाजिक आणि राजकीय व्यवस्थेचा आधार आहे. त्यांच्या कार्यामुळे भारताला एक प्रगत आणि समावेशक समाज बनवण्याची दिशा मिळाली.

बाबासाहेबांचे वैयक्तिक जीवनही तितकेच प्रेरणादायी आहे. त्यांनी दोनदा विवाह केला. त्यांची पहिली पत्नी रमाबाई यांचे १९३५ मध्ये निधन झाले. त्यानंतर १९४८ मध्ये त्यांनी डॉ. सविता आंबेडकर यांच्याशी विवाह केला. सविता आंबेडकर यांनी त्यांच्या कार्यात त्यांना नेहमीच साथ दिली. बाबासाहेबांचे कुटुंब त्यांच्या सामाजिक कार्यात नेहमीच त्यांच्यासोबत होते. त्यांचा मुलगा यशवंत आंबेडकर यांनीही त्यांचे कार्य पुढे चालवले.

बाबासाहेबांचे आरोग्य त्यांच्या आयुष्याच्या शेवटच्या काळात खालावले. त्यांना मधुमेह आणि इतर आजारांनी ग्रासले. तरीही त्यांनी आपले कार्य थांबवले नाही. त्यांनी आपल्या शेवटच्या दिवसांपर्यंत लेखन आणि समाजसेवा सुरू ठेवली. ६ डिसेंबर १९५६ रोजी दिल्ली येथे त्यांचे निधन झाले. त्यांचे निधन ही भारतीय समाजासाठी मोठी हानी होती, परंतु त्यांचे विचार आणि कार्य आजही जिवंत आहेत.

बाबासाहेबांचा वारसा आजही भारतात आणि जगभरात जिवंत आहे. त्यांच्या नावाने अनेक शैक्षणिक संस्था, रस्ते आणि स्मारके उभारली गेली आहेत. त्यांना मरणोत्तर भारतरत्न पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. हा भारताचा सर्वोच्च नागरी सन्मान आहे. त्यांचे विचार आजही अनेकांना प्रेरणा देतात आणि सामाजिक न्यायाच्या लढाईत मार्गदर्शन करतात. त्यांचे जीवन हे सामाजिक परिवर्तनाचे प्रतीक आहे.

बाबासाहेबांचे कार्य केवळ भारतापुरते मर्यादित नाही. त्यांचे विचार आणि तत्त्वज्ञान जगभरातील उपेक्षित आणि वंचित समुदायांसाठी प्रेरणादायी आहे. त्यांनी मानवतावाद आणि समानतेचा पुरस्कार केला. त्यांचे बौद्ध धर्म स्वीकारणे हा केवळ धार्मिक बदल नव्हता, तर सामाजिक आणि सांस्कृतिक क्रांती होती. त्यांनी बौद्ध धर्माच्या माध्यमातून समता आणि बंधुता यांचा संदेश दिला.

बाबासाहेबांनी शिक्षणावर विशेष भर दिला. त्यांचा विश्वास होता की शिक्षण हेच सामाजिक परिवर्तनाचे साधन आहे. त्यांनी दलित समाजाला शिक्षण घेण्यासाठी प्रोत्साहन दिले आणि अनेक शैक्षणिक संस्था स्थापन केल्या. त्यांनी स्थापन केलेल्या “पीपल्स एज्युकेशन सोसायटी” मार्फत त्यांनी अनेक महाविद्यालये आणि शाळा सुरू केल्या. त्यांच्या या प्रयत्नांमुळे अनेक दलित विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षणाची संधी मिळाली.

बाबासाहेबांचे राजकीय योगदानही तितकेच महत्त्वाचे आहे. त्यांनी दलित समाजाला राजकीयदृष्ट्या सक्षम केले. त्यांनी स्थापन केलेल्या राजकीय पक्षांनी दलित समाजाला राजकीय व्यासपीठ प्रदान केले. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे दलित समाजाला विधानसभेत आणि संसदेत प्रतिनिधित्व मिळाले. त्यांनी दलित समाजाला स्वतःच्या हक्कांसाठी लढण्याची प्रेरणा दिली आणि त्यांना राजकीय जागरूकता प्रदान केली.

बाबासाहेबांचे साहित्यिक योगदानही अतुलनीय आहे. त्यांनी लिहिलेली पुस्तके आणि लेख यांनी सामाजिक आणि राजकीय विचारांना नवीन दिशा दिली. त्यांनी “व्हू व्हेअर द शुद्राज?” आणि “द अनटचेबल्स” यांसारख्या पुस्तकांमधून भारतीय समाजातील जातीप्रथेच्या इतिहासाचा सखोल अभ्यास मांडला. त्यांच्या लेखनातून त्यांनी सामाजिक सुधारणांचा पाया घातला आणि समाजाला नवीन दिशा दिली.

बाबासाहेबांचे जीवन आणि कार्य हे सामाजिक न्याय आणि समानतेचे प्रतीक आहे. त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य समाजातील उपेक्षित वर्गाच्या उत्थानासाठी वेचले. त्यांनी जातीप्रथा, अस्पृश्यता आणि सामाजिक विषमता यांच्याविरुद्ध लढा दिला. त्यांच्या कार्यामुळे लाखो लोकांना आत्मसन्मान आणि स्वाभिमान मिळाला. त्यांनी दलित समाजाला केवळ हक्कच मिळवून दिले नाहीत, तर त्यांना स्वतःच्या हक्कांसाठी लढण्याची प्रेरणा दिली.

बाबासाहेबांचा वारसा आजही भारतात आणि जगभरात जिवंत आहे. त्यांच्या विचारांनी आणि कार्यांनी भारतीय समाजाला नवीन दिशा दिली. त्यांनी सामाजिक समानतेचा जो पाया घातला, तो आजही भारताच्या सामाजिक आणि राजकीय व्यवस्थेचा आधार आहे. त्यांचे जीवन हे सामाजिक परिवर्तनाचे प्रतीक आहे आणि त्यांचे विचार आजही अनेकांना प्रेरणा देतात. बाबासाहेबांचे कार्य आणि विचार पिढ्यानपिढ्या प्रेरणा देत राहतील.