तापी नदी ही भारताच्या नैऋत्य भागातील एक अत्यंत महत्त्वाची नदी आहे. तिचा उगम मध्यप्रदेशातील सतपुडा पर्वतांच्या मुलताई गावाजवळ होतो. ही नदी अंदाजे ७२४ किलोमीटर अंतर पार करत महाराष्ट्र, गुजरात आणि मध्यप्रदेश या राज्यांतून वाहते. तापी ही पश्चिमवाहिनी नद्यांपैकी एक असून अरबी समुद्रात मिळते. पश्चिमवाहिनी नदी असल्यामुळे ती कृषी आणि जलवाहतूक दृष्टिकोनातून खूप महत्त्वाची ठरते.
तापी नदीचे प्राचीन नाव ‘ताप्ती’ असे असून तीला हिंदू धर्मातील पुराणांमध्ये देवीचे स्थान आहे. असे मानले जाते की सूर्यदेवतेच्या तपश्चर्येतून तापीचा जन्म झाला आहे. त्यामुळे तिचा उल्लेख धार्मिक ग्रंथांमध्येही आढळतो. आजही अनेक ठिकाणी तापीचे पूजन धार्मिक विधींत केले जाते. या नदीचा धार्मिक आणि सांस्कृतिक वारसा खोलवर रुजलेला आहे.तापी नदीच्या किनाऱ्यावर अनेक ऐतिहासिक शहरे उभी राहिली आहेत. भुसावळ, जळगाव, सूरत ही काही महत्त्वाची शहरे तापीच्या काठावर वसलेली आहेत. या शहरांनी औद्योगिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून मोठी प्रगती केली आहे. नदीच्या जलामुळेच शेती, उद्योग आणि जीवनशैली यांना चालना मिळाली आहे. यामुळे तापीला या भागाची जीवनरेखा मानले जाते.
तापी नदीच्या प्रवाहात अनेक उपनद्या मिळतात. पाणशेद, पर्णा, मोसाम, गिरणा, बोरी, गोमती या तिच्या महत्त्वाच्या उपनद्या आहेत. या उपनद्यांचा तापीच्या जलप्रवाहात मोठा वाटा आहे. या नद्या विविध जिल्ह्यांतून वाहत असल्याने त्या भागातील पाण्याची गरज पूर्ण करतात. त्यामुळे संपूर्ण तापी खोऱ्याचे महत्व वाढते.
महाराष्ट्रातील जळगाव जिल्हा हा तापी नदीच्या खोऱ्यातील सर्वांत उपजाऊ भागांपैकी एक मानला जातो. या भागात केळी, कापूस, डाळींब अशा नगदी पिकांचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर होते. याचे मुख्य कारण म्हणजे तापीचे भरघोस जलसाठा आणि नदीच्या काठावर असलेली सुपीक जमीन. या भागातील अनेक शेतकऱ्यांचे जीवन तापीवर अवलंबून आहे. त्यामुळे तिचे व्यवस्थापन अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.
तापी नदीवर अनेक धरणे आणि जलप्रकल्प उभारण्यात आले आहेत. त्यातील सर्वात महत्त्वाचा प्रकल्प म्हणजे हतनूर धरण आणि उकाई धरण. या प्रकल्पांमुळे सिंचन, जलविद्युत आणि पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा सुरळीतपणे चालतो. उकाई धरण हे गुजरातमधील तापी जिल्ह्यात असून ते फार मोठ्या क्षेत्राला पाणी पुरवते. हे धरण गुजरातसाठी एक आर्थिक वरदान ठरले आहे.
तापी नदीच्या खोऱ्यात जैवविविधता मोठ्या प्रमाणावर आढळते. नदीतील मासे, सरडे, कासव आणि विविध प्रकारचे पाणपक्षी येथे आढळतात. या भागातील पाणथळ जमिनी, दलदली आणि जंगलांमध्ये जैविक समतोल टिकवण्यासाठी तापी महत्त्वाची भूमिका बजावते. अनेक संशोधन संस्थांनी या परिसरातील जैवविविधतेचा अभ्यास केला आहे. त्यामुळे तापीचे पर्यावरणीय महत्त्व अधिक स्पष्ट होते.
गेल्या काही वर्षांत तापी नदीच्या प्रदूषणात लक्षणीय वाढ झाली आहे. औद्योगिक कचरा, घरगुती सांडपाणी आणि शेतीतील रासायनिक खतांचा साठा यामुळे तिच्या पाण्याची गुणवत्ता खालावली आहे. सूरतसारख्या मोठ्या शहरातून नदीत घातले जाणारे अपशिष्ट मोठी समस्या निर्माण करत आहे. त्यामुळे स्थानिक प्रशासनाने अनेक उपाययोजना हाती घेतल्या आहेत. तापीच्या संवर्धनासाठी लोकसहभागही आवश्यक आहे.
तापी नदीचा उपयोग जलवाहतुकीसाठीही केला जात आहे. विशेषतः गुजरातमधील भागात नदीमार्गाने मालवाहतूक आणि मासेमारी याचा विकास करण्यात आला आहे. सूरत जवळील काही भागांत छोट्या होड्यांद्वारे मालाची वाहतूक केली जाते. या नदीमार्गाचा अधिक विकास झाल्यास तो पर्यावरणपूरक वाहतूक पर्याय ठरू शकतो. त्यामुळे नदीचा वापर विवेकपूर्ण रीतीने करणे आवश्यक आहे.
तापी नदीच्या आसपास अनेक धार्मिक आणि सांस्कृतिक केंद्रे वसलेली आहेत. मुलताई हे तिचे उगमस्थान असून तेथे तापी माता मंदिर आहे. तसेच जळगाव आणि सूरतमध्येही तापीच्या किनाऱ्यावर धार्मिक स्थळे आहेत. या स्थळांमुळे दरवर्षी हजारो भक्त नदीच्या दर्शनासाठी येतात. त्यामुळे नदी पर्यटनाच्या दृष्टीनेही महत्त्वाची आहे.
तापी नदीच्या खोऱ्यात होणारी मासेमारी स्थानिक लोकांसाठी उपजीविकेचा मुख्य स्रोत आहे. विशेषतः गुजरातमध्ये हजारो कुटुंबे या व्यवसायावर अवलंबून आहेत. नदीतील मासे चविष्ट आणि पोषणमूल्याने भरलेले असल्यामुळे त्यांना बाजारात चांगली मागणी आहे. मासेमारी करताना पारंपरिक पद्धती वापरण्यात येतात. हे सांस्कृतिक परंपरेचेही प्रतीक आहे.
तापीच्या किनाऱ्यांवर उगम पासून ते समुद्रात मिळेपर्यंत अनेक वनस्पती प्रजाती आढळतात. या वनस्पती पर्यावरणासाठी अत्यंत उपयुक्त असून त्यांचे औषधी गुणधर्मही आहेत. स्थानिक लोक या वनस्पतींचा उपयोग घरगुती औषधांमध्ये करतात. यामुळे पारंपरिक ज्ञान आणि निसर्ग यांची एकजूट येथे दिसते. तापीचे जंगल म्हणजे एक नैसर्गिक वैभव आहे.
तापी नदीच्या खोर्यातील हवामान ही शेतीसाठी अनुकूल असते. इथले हवामान उष्ण आणि दमट असल्यामुळे वर्षभर अनेक प्रकारची पिके घेता येतात. या भागात वर्षा वितरण समतोल असल्यामुळे बागायती शेती करता येते. तापीच्या पाण्यामुळे शेतकऱ्यांना दुसऱ्या व तिसऱ्या हंगामातही पिके घेता येतात. त्यामुळे येथील कृषी उत्पादनात सातत्य आहे.
तापी नदीच्या प्रवाहात अनेक पूर येत असतात. विशेषतः जोरदार पावसाळ्यात नदीला महापूर येतो. २००६ मध्ये सूरतमध्ये आलेला पूर हे त्यातील एक गंभीर उदाहरण होत. या पुरात शहरात प्रचंड नुकसान झाले. त्यामुळे नदी व्यवस्थापनासाठी योग्य योजना आणि सतर्कता आवश्यक आहे.
तापी नदीचा भूगोल आणि तिचा प्रवाह अभ्यासण्याजोगा आहे. ती खूप खोल आणि रुंद खोर्‍यातून वाहते. तिचा प्रवाह वेगवान असून काही ठिकाणी मोठे वळणे घेते. त्यामुळे भूगोल अभ्यासक आणि संशोधकांसाठी ती एक आकर्षक विषय आहे. तिचा प्रवाह आणि त्यावरील बदलांचे परीक्षण केले जात आहे.
तापी नदीवर आधारित अनेक लोककथा आणि गीतप्रथा महाराष्ट्रात ऐकायला मिळतात. या कथा आणि गीते तापीच्या महतीचा गौरव करतात. काही गीतांमध्ये तिच्या प्रलयंकारी रूपाचाही उल्लेख आहे. या सांस्कृतिक परंपरांमुळे तापी लोकजीवनाचा भाग बनते. लोकसाहित्यात तिचे स्थान अढळ आहे.
तापी नदीच्या संवर्धनासाठी विविध स्वयंसेवी संस्था आणि शासकीय योजना कार्यरत आहेत. ‘नदी स्वच्छता अभियान’, ‘जलशक्ती अभियान’ यांतून तापीची स्वच्छता आणि पुनरुज्जीवनाचा प्रयत्न केला जात आहे. यामध्ये नागरिकांचा सहभागही महत्त्वाचा आहे. नदीची शुद्धता राखण्यासाठी प्रत्येकाने योगदान देणे आवश्यक आहे. तापीचे आरोग्य म्हणजे संपूर्ण प्रदेशाचे आरोग्य आहे.
