पानिपतच्या तिसऱ्या युद्धाची कहाणी ही मराठ्यांच्या इतिहासातील एक अत्यंत महत्त्वाची आणि वेदनादायी घटना आहे. १७६१ मध्ये झालेल्या या युद्धाने मराठ्यांच्या साम्राज्याला मोठा धक्का दिला आणि त्यांच्या विस्ताराला खीळ घातली. मराठ्यांचा पराक्रमी इतिहास आणि त्यांचा अफगाणांविरुद्धचा हा लढा युद्धाच्या मैदानावर जितका थरारक होता, तितकाच तो धोरणात्मक आणि राजकीय गुंतागुंतींनी भरलेला होता. मराठ्यांचा पराभव हा केवळ सैन्याच्या कमजोरीमुळे झाला नाही, तर अंतर्गत गटबाजी, विश्वासघात आणि अपुऱ्या तयारीमुळेही झाला. ही कहाणी आहे पराक्रमी मराठ्यांची, ज्यांनी आपल्या धैर्याने आणि शौर्याने इतिहासाच्या पानांवर अमिट छाप सोडली, पण नियतीच्या फेर्‍यात हरवलेलं साम्राज्य गमावलं.
१७५० च्या दशकात मराठ्यांचं साम्राज्य आपल्या चरमसीमेवर होतं. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्थापलेलं हे साम्राज्य पेशव्यांच्या नेतृत्वाखाली देशभर पसरलं होतं. बाजीराव पेशवे यांनी मराठ्यांचा झेंडा उत्तर भारतात रोवला होता, आणि त्यांचा मुलगा नानासाहेब पेशवे यांनी ही परंपरा पुढे चालवली. दिल्लीच्या मुघल सम्राटांचं प्रभुत्व कमकुवत झालं होतं, आणि मराठे उत्तर भारतातील एक प्रमुख शक्ती बनले होते. पंजाब, राजस्थान, आणि दिल्लीपर्यंत त्यांचा प्रभाव होता. पण याच वेळी, अफगाणिस्तानातून आलेल्या अहमदशहा अब्दालीच्या नेतृत्वाखालील अफगाण सैन्याने, भारतावर आक्रमण करण्यास सुरुवात केली. अब्दाली हा एक हुशार आणि क्रूर सेनापती होता, ज्याचं ध्येय भारतातील संपत्ती लुटणं आणि आपलं साम्राज्य विस्तारणं होतं.
मराठ्यांना अब्दालीच्या वाढत्या प्रभावाचा धोका लक्षात आला होता. १७५७ मध्ये अब्दालीने दिल्लीवर आक्रमण केलं आणि मुघल सम्राटाला आपल्या ताब्यात घेतलं. यामुळे मराठ्यांनी आपली रणनीती बदलली आणि उत्तर भारतातील आपला प्रभाव टिकवण्यासाठी पावलं उचलली. नानासाहेब पेशवे यांनी आपला चुलत भाऊ सदाशिवराव, यांना मोठ्या सैन्यासह उत्तर भारतात पाठवलं. सदाशिवराव भाऊ, हा एक पराक्रमी सेनापती होता, ज्याच्याकडे रणनीती आणि नेतृत्वाची अपार क्षमता होती. त्याच्यासोबत होते विश्वासराव, नानासाहेबांचा मुलगा, आणि इतर अनेक मराठा सरदार. या सैन्याने पंजाबात प्रवेश केला आणि अफगाणांविरुद्ध लढण्याची तयारी सुरू केली.
पानिपतचं मैदान युद्धासाठी निवडलं गेलं, कारण हा परिसर मोक्याचा होता. पानिपत हे दिल्लीच्या जवळचं एक मैदान होतं, जिथे यापूर्वीही अनेक निर्णायक युद्धं झाली होती. मराठ्यांचं सैन्य मोठं होतं, जवळपास एक लाख सैनिक आणि त्यांच्यासोबत तोफखाना, घोडदळ, आणि पायदळ होतं. पण या सैन्याला अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागला. मराठ्यांचं सैन्य लांबच्या प्रवासाने थकलं होतं, आणि त्यांच्याकडे पुरेसा रसद आणि पैशाचा तुटवडा होता. याउलट, अब्दालीचं सैन्य ताजं आणि चांगलं सुसज्ज होतं. त्याच्याकडे अफगाण आणि पठाण सैनिकांचा मोठा ताफा होता, जे युद्धात निपुण होते.
मराठ्यांनी युद्धाची तयारी सुरू केली, पण त्यांच्यासमोर अनेक अडचणी होत्या. स्थानिक राजपूत आणि जाट राजांनी मराठ्यांना पूर्ण पाठिंबा दिला नाही. याशिवाय, मराठ्यांच्या सैन्यातील काही सरदारांमध्ये अंतर्गत मतभेद होते. सदाशिवराव भाऊ यांनी युद्धापूर्वी अब्दालीशी बोलणी करण्याचा प्रयत्न केला, पण अब्दालीला युद्धाशिवाय पर्याय नको होता. मराठ्यांनी पानिपतजवळ आपला तळ ठोकला आणि किल्ल्याच्या स्वरूपात आपली छावणी बांधली. पण यामुळे त्यांचा रसदेचा प्रश्न आणखी गंभीर झाला. स्थानिक शेतकरी आणि व्यापारी युद्धाच्या भीतीने पळून गेले होते, आणि मराठ्यांना अन्न आणि इतर गरजेच्या वस्तू मिळणं कठीण झालं.
युद्धापूर्वी मराठ्यांनी अनेक छोट्या चकमकींमध्ये विजय मिळवला होता, ज्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास वाढला होता. पण अब्दालीने आपली रणनीती अत्यंत चाणाक्षपणे आखली होती. त्याने मराठ्यांचा रसदेचा मार्ग बंद केला आणि त्यांना उपाशी ठेवण्याचा प्रयत्न केला. मराठ्यांचं सैन्य हळूहळू कमजोर होत गेलं. याचवेळी, अब्दालीने आपल्या सैन्याला चांगलं प्रशिक्षण आणि प्रेरणा दिली. त्याच्या सैन्यातील पठाण आणि अफगाण सैनिक युद्धात अत्यंत क्रूर आणि प्रभावी होते. मराठ्यांना याची जाणीव होती, पण त्यांच्याकडे पर्याय नव्हता.
१४ जानेवारी १७६१ रोजी, पहाटे पानिपतच्या मैदानावर युद्धाला सुरुवात झाली. मराठ्यांनी आपल्या पराक्रमी शैलीने युद्धाला सुरुवात केली. सदाशिवराव भाऊ यांनी स्वतः सैन्याचं नेतृत्व केलं आणि आपल्या तोफखान्याचा प्रभावी वापर केला. मराठ्यांचं घोडदळ आणि पायदळ यांनी अफगाण सैन्यावर जोरदार हल्ला चढवला. पहिल्या काही तासांत मराठ्यांनी अफगाणांना मागे ढकललं आणि युद्धात आघाडी घेतली. विश्वासराव आणि इब्राहिम खान गारदी यांनी आपल्या सैन्याला प्रेरणा देत अफगाणांवर हल्ले चढवले. मराठ्यांचा उत्साह आणि पराक्रम पाहून अब्दालीलाही आश्चर्य वाटलं.
पण युद्ध जसजसं पुढे सरकलं, तसतसं मराठ्यांच्या अडचणी वाढत गेल्या. त्यांचा तोफखाना प्रभावी होता, पण त्यांच्याकडे बारूद आणि गोळ्यांचा तुटवडा जाणवू लागला. याउलट, अब्दालीचं सैन्य चांगलं सुसज्ज होतं आणि त्यांच्याकडे राखीव सैन्यही होतं. मराठ्यांचं सैन्य थकलं होतं, आणि त्यांच्या सैनिकांना अन्न आणि पाण्याचा तुटवडा भासत होता. याचवेळी, अब्दालीने आपल्या घोडदळाचा चतुराईने उपयोग केला आणि मराठ्यांच्या बाजूंवर हल्ला चढवला. मराठ्यांचं सैन्य हळूहळू मागे पडू लागलं.
दुपारपर्यंत युद्धाचा रंग बदलला. मराठ्यांचं सैन्य कमजोर पडत होतं, आणि त्यांच्यातील समन्वय कमी होत होता. विश्वासराव, जो मराठ्यांचा युवा सेनापती होता, युद्धात धारातीर्थी पडला. त्याच्या मृत्यूने मराठा सैन्याचं मनोधैर्य खचलं. सदाशिवराव भाऊ यांनी शेवटपर्यंत लढण्याचा प्रयत्न केला, पण त्यांच्याही मृत्यूने मराठ्यांचा पराभव निश्चित झाला. अब्दालीच्या सैन्याने मराठ्यांना पूर्णपणे घेरलं आणि त्यांच्यावर प्रभुत्व मिळवलं. संध्याकाळपर्यंत युद्ध संपलं, आणि मराठ्यांचा पराभव झाला.
पानिपतच्या युद्धात मराठ्यांचं नुकसान प्रचंड होतं. जवळपास ५०,००० मराठा सैनिक मारले गेले, आणि अनेक जखमी झाले. विश्वासराव, सदाशिवराव भाऊ, आणि इतर अनेक प्रमुख सरदार युद्धात कामी आले. मराठ्यांचं सैन्य उद्ध्वस्त झालं, आणि त्यांचा उत्तर भारतातील प्रभाव कमी झाला. या युद्धाने मराठा साम्राज्याला मोठा धक्का दिला, आणि त्यांचं स्वप्न असलेलं संपूर्ण भारतावर राज्य करण्याचं ध्येय अधुरं राहिलं. अब्दालीनेही या युद्धात मोठं नुकसान सोसलं, पण त्याचा विजय त्याला दिल्लीवर आपलं वर्चस्व प्रस्थापित करण्यासाठी पुरेसा होता.
पानिपतच्या युद्धाचा परिणाम मराठा साम्राज्यावर दीर्घकाळ राहिला. या पराभवामुळे मराठ्यांचं मनोधैर्य खचलं, आणि त्यांच्यातील अंतर्गत गटबाजी वाढली. पेशव्यांचं नेतृत्व कमजोर झालं, आणि त्यांचा दिल्लीवरील प्रभाव पूर्णपणे संपला. याचवेळी, ब्रिटिशांनी भारतात आपला प्रभाव वाढवण्यास सुरुवात केली. पानिपतच्या पराभवामुळे मराठ्यांना आपलं साम्राज्य पुन्हा उभं करण्यासाठी अनेक वर्षं लागली. तरीही, मराठ्यांनी हार मानली नाही आणि पुढच्या काळात त्यांनी पुन्हा आपली ताकद दाखवली.
पानिपतचं युद्ध हे केवळ युद्ध नव्हतं, तर ते एक राजकीय आणि सामाजिक बदलाचं प्रतीक होतं. या युद्धाने मराठ्यांच्या साम्राज्याच्या मर्यादा दाखवल्या, आणि त्यांना अंतर्गत सुधारणांची गरज भासू लागली. मराठ्यांचा पराभव हा त्यांच्या पराक्रमाला कधीच कमी करू शकला नाही. त्यांनी ज्या धैर्याने आणि शौर्याने लढाई लढली, ती इतिहासात कायमची अजरामर राहिली. पानिपतच्या मैदानावर मराठ्यांनी आपलं रक्त सांडलं, पण त्यांचा आत्मा आणि त्यांचं स्वातंत्र्याचं स्वप्न कधीच मरू शकलं नाही.
या युद्धात मराठ्यांचा पराभव झाला असला, तरी त्यांच्या पराक्रमाच्या कहाण्या आजही प्रेरणा देतात. सदाशिवराव भाऊ, विश्वासराव, आणि इतर अनेक मराठा सरदारांनी आपल्या प्राणाची आहुती दिली, पण त्यांचं बलिदान व्यर्थ गेलं नाही. त्यांच्या या लढ्याने मराठ्यांचा इतिहास अधिक समृद्ध केला आणि पुढच्या पिढ्यांना स्वातंत्र्यासाठी लढण्याची प्रेरणा दिली. पानिपतचं युद्ध हे मराठ्यांच्या इतिहासातील एक काळं पान आहे, पण त्याचबरोबर ते त्यांच्या धैर्याचं आणि त्यागाचं प्रतीक आहे.
