भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील एक थोर क्रांतिकारी म्हणजे चंद्रशेखर आझाद. त्यांचा जन्म २३ जुलै १९०६ रोजी मध्य प्रदेशातील अलीराजपुर या जिल्ह्यातील भाभरा या गावात झाला. जे आता चंद्रशेखर आझाद नगर या नावाने ओळखले जाते. त्यांचे पूर्ण नाव चंद्रशेखर सिताराम तिवारी असे होते. त्यांचे वडील पंडित सिताराम तिवारी हे एक साधे आणि प्रामाणिक व्यक्ती होते, तर त्यांची आई जगरानी देवी या धार्मिक आणि कर्तव्यदक्ष गृहिणी होत्या. चंद्रशेखर यांचे पूर्वज उत्तर प्रदेशातील उन्नाव जिल्ह्यातील बदरका गावचे रहिवासी होते, परंतु अकालामुळे त्यांचे कुटुंब भाब्राला स्थलांतरित झाले. त्यांचे बालपण भिल्ल जमातीच्या लोकांमध्ये गेले, ज्यामुळे त्यांना धनुष्यबाण आणि निशानेबाजी शिकण्याची संधी मिळाली. लहानपणापासूनच त्यांच्यात देशभक्तीची भावना आणि बंडखोर स्वभाव होता, जो पुढे त्यांच्या क्रांतिकारी जीवनाचा पाया बनला.
चंद्रशेखर यांचे प्रारंभिक शिक्षण भाभरामध्येच झाले. त्यांची आई त्यांना संस्कृत पंडित बनवू इच्छित होती, म्हणून त्यांनी त्यांना बनारसला संस्कृत शिक्षणासाठी पाठवले. तिथे त्यांनी संस्कृत पाठशाळेत प्रवेश घेतला, परंतु त्यांचे मन अभ्यासापेक्षा खेळ आणि शारीरिक कवायतींकडे अधिक होते. बनारसमधील वातावरणात स्वातंत्र्याच्या चळवळींचा प्रभाव होता, आणि याच काळात त्यांच्यावर क्रांतिकारी विचारांचा प्रभाव पडू लागला. १९१९ मध्ये जालियनवाला बाग हत्याकांडाने त्यांच्या मनावर खोल परिणाम केला. या घटनेने त्यांच्यातील बंडखोरी आणि ब्रिटिशांविरुद्धच्या रागाला आणखी चेतना दिली. त्यांनी ठरवले की, इंग्रजांना भारतातून हाकलून देण्यासाठी शस्त्र हाती घ्यावे लागेल.
वयाच्या अवघ्या १४व्या वर्षी चंद्रशेखर यांनी महात्मा गांधींच्या असहयोग आंदोलनात भाग घेतला. १९२१ मध्ये जेव्हा गांधींनी असहयोग आंदोलनाची घोषणा केली, तेव्हा चंद्रशेखर बनारसच्या रस्त्यांवर उतरले आणि स्वातंत्र्याच्या घोषणा देत इंग्रजी शाळा, काॅलेज आणि सरकारी कार्यालयांवर बहिष्कार घालण्यात सहभागी झाले. या आंदोलनादरम्यान त्यांना पहिल्यांदा अटक झाली. जेव्हा त्यांना मजिस्ट्रेटसमोर हजर केले गेले, तेव्हा त्यांनी आपले नाव “आझाद”, वडिलांचे नाव “स्वातंत्र्य” आणि निवासस्थान “जेल” असे सांगितले. त्यांच्या या निर्भय उत्तराने मजिस्ट्रेट संतापले आणि त्यांना १५ फटक्यांची शिक्षा ठोठावली. प्रत्येक फटक्यावर चंद्रशेखर “वंदे मातरम्” आणि “भारत माता की जय” असे ओरडत राहिले. याच घटनेने त्यांना “आझाद” हे नाव मिळाले, जे कायमचे त्यांच्या नावासोबत जोडले गेले.
१९२२ मध्ये चौरी-चौरा येथील घटनेनंतर गांधीजींनी असहयोग आंदोलन मागे घेतले, ज्यामुळे चंद्रशेखर यांच्यासह अनेक तरुणांचा काँग्रेसवरचा विश्वास उडाला. त्यांना वाटले की, अहिंसक मार्गाने स्वातंत्र्य मिळणे कठीण आहे. याच काळात त्यांची भेट पंडित राम प्रसाद बिस्मिल, शचींद्रनाथ सान्याल आणि योगेश चंद्र चटर्जी यांच्याशी झाली. या क्रांतिकारकांनी १९२४ मध्ये हिंदुस्तान रिपब्लिकन असोसिएशन (एच.आर.ए.) ची स्थापना केली होती, आणि चंद्रशेखर यांनी या संघटनेत प्रवेश केला. या संघटनेने इंग्रज सरकारविरुद्ध सशस्त्र क्रांतीचा मार्ग स्वीकारला होता. चंद्रशेखर यांचा स्वभाव आणि निर्भयता यामुळे ते लवकरच या संघटनेचे प्रमुख नेते बनले.
हिंदुस्तान रिपब्लिकन असोसिएशनच्या माध्यमातून चंद्रशेखर यांनी अनेक क्रांतिकारी कारवाया केल्या. त्यांच्या प्रमुख कारवायांपैकी एक होती १९२५ ची काकोरी ट्रेन डकैती. या कृतीचा उद्देश अंग्रेजी सरकारचा खजिना लुटून क्रांतिकारी चळवळीसाठी निधी गोळा करणे हा होता. या घटनेत राम प्रसाद बिस्मिल यांच्या नेतृत्वाखाली चंद्रशेखर आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी शाहजहाँपुरजवळच्या काकोरी येथे ट्रेन लुटली. या कारवाईत त्यांनी यश मिळवले, परंतु यामुळे अंग्रेजी सरकारने क्रांतिकारकांवर कठोर कारवाई केली. राम प्रसाद बिस्मिल, अशफाक उल्ला खान, रोशन सिंह आणि राजेंद्र लाहिरी यांना फाशी देण्यात आली, तर चंद्रशेखर यांना पकडण्यात इंग्रजांना यश आले नाही.
काकोरी कांडानंतर हिंदुस्तान रिपब्लिकन असोसिएशन कमकुवत झाली, परंतु चंद्रशेखर यांनी हार मानली नाही. त्यांनी १९२८ मध्ये भगतसिंग, सुखदेव, राजगुरू आणि इतर क्रांतिकारकांसह मिळून हिंदुस्तान सोशालिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (एच.एस.आर.ए.) ची पुनर्रचना केली. या संघटनेने समाजवादी विचारांना प्राधान्य दिले आणि इंग्रज सरकारविरुद्ध अधिक आक्रमक कारवाया करण्याचा निर्णय घेतला. चंद्रशेखर यांनी या संघटनेचे कमांडर-इन-चीफ म्हणून जबाबदारी स्वीकारली आणि “बलराज” या टोपणनावाने पत्रके जारी केली. त्यांचा अचूक निशाणा आणि धाडसी स्वभाव यामुळे ते इंग्रजांसाठी एक दहशत बनले.
१९२८ मध्ये लाला लजपतराय यांच्या मृत्यूने क्रांतिकारकांमध्ये संतापाची लाट पसरली. लाहौरमध्ये सायमन कमिशनच्या विरोधात आंदोलन करताना लाला लजपतराय यांच्यावर पोलिसांनी लाठीहल्ला केला, ज्यामुळे त्यांचा मृत्यू झाला. याचा सूड घेण्यासाठी चंद्रशेखर, भगतसिंग आणि राजगुरू यांनी मिळून ब्रिटिश पोलिस अधिकारी जे.पी.साॅन्डर्स यांची हत्या केली. १७ डिसेंबर १९२८ रोजी लाहौरमध्ये ही कारवाई पार पडली. राजगुरू यांनी पहिली गोळी झाडली, तर भगतसिंग यांनी साॅन्डर्सला संपवले. साॅन्डर्सच्या अंगरक्षकाने पाठलाग केला, तेव्हा चंद्रशेखर यांनी त्याला गोळी मारली. ही कारवाई यशस्वी झाली, आणि यामुळे क्रांतिकारकांचा आत्मविश्वास वाढला.
चंद्रशेखर यांनी झांसीला आपला तळ बनवला आणि तिथून क्रांतिकारी कारवायांचे नियोजन केले. झांसीपासून १५ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या ओरछा येथील जंगलात ते आपल्या सहकाऱ्यांना निशानेबाजीचे प्रशिक्षण देत. त्यांनी पंडित हरिशंकर ब्रह्मचारी या नावाने गुप्तपणे गावकऱ्यांच्या मुलांना शिकवण्याचे कामही केले. यामुळे ते स्थानिकांमध्ये लोकप्रिय झाले. त्यांनी गाडी चालवण्याचेही प्रशिक्षण घेतले, ज्यामुळे त्यांच्या कारवायांमध्ये त्यांना गतिशीलता मिळाली. झांसी येथे त्यांनी अनेक गुप्त बैठका घेतल्या आणि क्रांतिकारी चळवळीला गती दिली.
चंद्रशेखर यांचा स्वभाव अत्यंत निडर आणि धाडसी होता. ते नेहमी म्हणायचे, “दुश्मन की गोलियों का हम सामना करेंगे. आजाद ही रहे हैं, आजाद ही रहेंगे.” त्यांनी कधीही इंग्रजांच्या हाती न लागण्याची शपथ घेतली होती. त्यांच्या या निर्धारामुळे ते इंग्रजांसाठी एक मोठी डोकेदुखी ठरले. त्यांनी क्रांतिकारी चळवळींसाठी निधी गोळा करण्यासाठी अनेक धाडसी कारवाया केल्या, ज्यामध्ये इंग्रजांचा खजिना लुटणे यांचा समावेश होता. त्यांचा विश्वास होता की, हा पैसा भारतीयांचाच आहे, जो इंग्रजांनी लुटला आहे. त्यांनी या कारवायांमध्ये कधीही निरपराधांना इजा होऊ दिली नाही.
१९२९ मध्ये भगतसिंग आणि बटुकेश्वर दत्त यांनी दिल्लीतील असेंब्लीत बॉम्बस्फोट केला, ज्याचा उद्देश इंग्रज सरकारचे लक्ष वेधणे आणि स्वातंत्र्याच्या मागणीला बळ देणे हा होता. या कारवाईत चंद्रशेखर यांनी गुप्तपणे सहभाग घेतला आणि भगतसिंग यांना मार्गदर्शन केले. ही कारवाई यशस्वी झाली, परंतु यामुळे इंग्रज सरकारने क्रांतिकारकांवर आणखी कठोर कारवाई केली. भगतसिंग, सुखदेव आणि राजगुरू यांना अटक झाली, तर चंद्रशेखर पुन्हा एकदा इंग्रजांच्या हाती लागले नाहीत. त्यांनी आपली चळवळ चालू ठेवली आणि नव्या क्रांतिकारकांना संघटित केले.
चंद्रशेखर यांनी क्रांतिकारी चळवळीला समाजवादी विचारांनी प्रेरित केले. त्यांना विश्वास होता की, स्वातंत्र्य मिळाल्यावर भारतात समानता आणि सामाजिक न्याय प्रस्थापित झाला पाहिजे. त्यांनी आपल्या सहकाऱ्यांना समाजवादी तत्त्वे समजावून सांगितली आणि त्यांना क्रांतीसाठी प्रेरित केले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली एच.एस.आर.ए.ने अनेक धाडसी कारवाया केल्या, ज्यामुळे इंग्रज सरकार हादरले. चंद्रशेखर यांचा प्रभाव इतका होता की, त्यांचे नाव ऐकताच इंग्रज अधिकाऱ्यांमध्ये भीती निर्माण होत असे.
चंद्रशेखर यांचे जीवन धोक्यांनी भरलेले होते. ते नेहमी गुप्तपणे फिरत असत आणि त्यांचे ठिकाण सतत बदलत असे. त्यांनी अनेक टोपणनावे वापरली, ज्यामुळे इंग्रजांना त्यांचा माग काढणे कठीण होत असे. त्यांचा अचूक निशाणा आणि गनिमी काव्याच्या रणनीतीमुळे ते इंग्रज पोलिसांना सतत चकवत राहिले. त्यांनी आपल्या सहकाऱ्यांना देखील गनिमी काव्याच्या युद्धपद्धती शिकवल्या, ज्यामुळे क्रांतिकारी चळवळ अधिक प्रभावी झाली. त्यांचा आत्मविश्वास आणि धैर्य यामुळे त्यांचे सहकारी त्यांच्यावर प्रचंड विश्वास ठेवत असत.
चंद्रशेखर यांनी आपल्या कारवायांमध्ये कधीही हिंसा अनावश्यकपणे वापरली नाही. त्यांचा हेतू फक्त इंग्रज सत्तेला कमकुवत करणे आणि भारतीय जनतेत स्वातंत्र्याची जागृती करणे हा होता. त्यांनी अनेकदा गावकऱ्यांशी संवाद साधला आणि त्यांना स्वातंत्र्याच्या लढ्याबद्दल प्रेरित केले. त्यांचा जनसंपर्क इतका प्रभावी होता की, सामान्य लोक त्यांना आपला नायक मानू लागले. त्यांनी धिमारपुर गावात पंडित हरिशंकर ब्रह्मचारी या नावाने मुलांना शिकवताना स्थानिकांशी मैत्रीपूर्ण संबंध प्रस्थापित केले.
चंद्रशेखर यांचा जीवनातील एक महत्त्वाचा प्रसंग म्हणजे त्यांचा शेवटचा लढा. २७ फेब्रुवारी १९३१ रोजी इलाहाबादमधील अल्फ्रेड पार्क (आताचे चंद्रशेखर आझाद उद्यान) येथे त्यांना इंग्रज पोलिसांनी घेरले. एका गुप्तहेराने त्यांचा ठावठिकाणा पोलिसांना सांगितला होता. चंद्रशेखर यांनी एकट्याने शेकडो पोलिसांशी लढा दिला. त्यांनी आपल्या पिस्तूलातून अचूक गोळ्या झाडून अनेक पोलिसांना जखमी केले. परंतु त्यांच्या पिस्तूलातील गोळ्या संपल्या, आणि त्यांना जिवंत पकडले जाण्याची भीती वाटू लागली.
चंद्रशेखर यांनी आपली शपथ पाळली आणि जिवंत पकडले जाण्यापेक्षा स्वतःच्या डोक्यात गोळी झाडून घेतली. त्यांनी आपल्या शेवटच्या श्वासापर्यंत स्वातंत्र्याची लढाई लढली आणि “आझाद” राहिले. त्यांच्या या बलिदानाने संपूर्ण भारतात स्वातंत्र्याची ज्योत पेटवली. त्यांचा मृत्यू हा क्रांतिकारी चळवळीतील एक मोठा धक्का होता, परंतु त्यांच्या बलिदानाने लाखो तरुणांना स्वातंत्र्यासाठी लढण्याची प्रेरणा दिली. त्यांचे नाव भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिले गेले.
चंद्रशेखर यांचे क्रांतिकारी जीवन हे धैर्य, शौर्य आणि बलिदानाचे प्रतीक आहे. त्यांनी कधीही वैयक्तिक सुखाचा विचार केला नाही. त्यांचे संपूर्ण जीवन देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी समर्पित होते. त्यांनी अनेकदा आपल्या सहकाऱ्यांना सांगितले की, स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी कोणताही त्याग कमी नाही. त्यांच्या या विचारांनी तरुणांना स्वातंत्र्यलढ्यात सहभागी होण्यासाठी प्रेरित केले. त्यांचे नेतृत्व इतके प्रभावी होते की, त्यांच्या मृत्यूनंतरही त्यांचे सहकारी त्यांच्या विचारांवर चालत राहिले.
चंद्रशेखर यांनी आपल्या कारवायांमध्ये नेहमीच नैतिकता जपली. त्यांनी कधीही निरपराध व्यक्तींना इजा होऊ दिली नाही. त्यांच्या कारवायांचा उद्देश केवळ इंग्रज सत्तेला कमकुवत करणे हा होता. त्यांनी अनेकदा गावकऱ्यांना स्वातंत्र्याच्या महत्त्वाची जाणीव करून दिली आणि त्यांना लढ्यासाठी प्रेरित केले. त्यांचा जनसंपर्क आणि नेतृत्वकौशल्य यामुळे ते सामान्य लोकांमध्येही लोकप्रिय होते. त्यांनी स्थानिक लोकांशी मैत्रीपूर्ण संबंध ठेवले, ज्यामुळे त्यांना गुप्तपणे कारवाया करणे सोपे झाले.
चंद्रशेखर यांचे जीवन हे एक ज्वलंत उदाहरण आहे की, एक व्यक्ती आपल्या ध्येयासाठी किती मोठा त्याग करू शकते. त्यांनी आपले संपूर्ण जीवन देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी अर्पण केले. त्यांनी कधीही वैयक्तिक लाभाचा विचार केला नाही. त्यांचा विश्वास होता की, स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी प्रत्येक भारतीयाने आपले योगदान द्यावे. त्यांनी तरुणांना क्रांतीसाठी प्रेरित केले आणि त्यांना स्वातंत्र्याचे महत्त्व समजावून सांगितले. त्यांचे विचार आजही तरुण पिढीला प्रेरणा देतात.
चंद्रशेखर यांचा मृत्यू हा केवळ एका व्यक्तीचा अंत नव्हता, तर एका युगाचा अंत होता. त्यांच्या बलिदानाने स्वातंत्र्यलढ्याला एक नवी दिशा मिळाली. त्यांच्या मृत्यूनंतर त्यांचे सहकारी भगतसिंग, सुखदेव आणि राजगुरू यांनी त्यांचा वारसा पुढे चालवला. त्यांच्या बलिदानाने भारतीय जनतेत स्वातंत्र्याची जागृती झाली आणि इंग्रज सरकारविरुद्धचा लढा अधिक तीव्र झाला. चंद्रशेखर यांचे नाव आजही प्रत्येक भारतीयाच्या हृदयात आदराने घेतले जाते.
चंद्रशेखर यांचे क्रांतिकारी जीवन हे एका साध्या गावातील मुलापासून ते स्वातंत्र्यलढ्याच्या महान नायकापर्यंतचा प्रवास आहे. त्यांनी आपल्या ध्येयासाठी सर्वस्व अर्पण केले. त्यांनी कधीही माघार घेतली नाही आणि शेवटपर्यंत लढत राहिले. त्यांचा हा लढा केवळ इंग्रजांविरुद्ध नव्हता, तर अन्याय आणि गुलामगिरीविरुद्ध होता. त्यांनी आपल्या कारवायांमधून दाखवून दिले की, स्वातंत्र्य हा प्रत्येक व्यक्तीचा जन्मसिद्ध हक्क आहे. त्यांचे जीवन हे एक उदाहरण आहे की, देशासाठी बलिदान देणे हा सर्वोच्च धर्म आहे. त्यांचे बलिदान आणि विचार आजही लाखो तरुणांना स्वातंत्र्य आणि न्यायासाठी लढण्याची प्रेरणा देतात.
चंद्रशेखर आझाद यांचा वारसा आजही भारताच्या प्रत्येक कोपऱ्यात जिवंत आहे. त्यांचे नाव घेतले की, प्रत्येक भारतीयाच्या मनात देशभक्ती आणि बलिदानाची भावना जागृत होते. त्यांनी आपल्या जीवनातून दाखवून दिले की, स्वातंत्र्य हा केवळ शब्द नाही, तर तो एक जीवनाचा ध्यास आहे. त्यांचे बलिदान आणि त्यांचे विचार पुढील पिढ्यांना नेहमीच प्रेरणा देत राहतील. भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील त्यांचे योगदान कधीही विसरले जाणार नाही.
