सिंहगडाच्या दुर्गम कड्यांवर तानाजी मालुसरे यांनी लिहिलेली शौर्यगाथा मराठ्यांच्या इतिहासात अजरामर आहे. हा किल्ला जिंकण्यासाठी त्यांनी आपल्या प्राणाची आहुती दिली, आणि स्वराज्याच्या स्वप्नाला एक नवे बळ मिळवून दिले. “गड आला, पण सिंह गेला!” ही छत्रपती शिवाजी महाराजांची उद्गार आजही तानाजींच्या बलिदानाची महानता सांगतात. ही कथा केवळ एका किल्ल्याच्या विजयाची नाही, तर मराठ्यांच्या धैर्याची, निष्ठेची आणि स्वातंत्र्यासाठीच्या अटल संकल्पाची आहे. या ऐतिहासिक प्रसंगाची सुरुवात होते रायगडावर, जिथे शिवाजी महाराज आणि तानाजी मालुसरे यांच्यातील एक संनाद भेट घडली, आणि सिंहगड जिंकण्याचा ऐतिहासिक निर्णय घेतला गेला.
त्या काळात मराठ्यांचे स्वराज्य हळूहळू आकार घेत होते, पण मुघलांचे वर्चस्व अनेक किल्ल्यांवर कायम होते. सिंहगड, त्याच्या सामरिक महत्त्वामुळे, मुघलांच्या ताब्यात होता, आणि त्याचा किल्लेदार उदयभान राठोड हा एक चाणाक्ष आणि क्रूर सेनापती होता. शिवाजी महाराजांना हा किल्ला स्वराज्यात आणणे आवश्यक होते, कारण त्याची उंची आणि रचना स्वराज्याच्या संरक्षणासाठी निर्णायक होती. याच उद्देशाने, एका संध्याकाळी महाराजांनी तानाजी मालुसरेंना रायगडावर बोलावले, जिथे स्वराज्याच्या भवितव्यासाठी एक महत्त्वाचा निर्णय घेण्यात येणार होता.
रायगडावर, शिवाजी महाराजांच्या राजदरबारात एक गंभीर वातावरण होते. महाराजांचा चेहरा गंभीर होता, आणि त्यांच्या डोळ्यांत स्वराज्याच्या स्वप्नांचा ज्वलंत अग्नी दिसत होता. तानाजी मालुसरे दरबारात प्रवेश करताच, त्यांनी आपल्या राजाला साश्टांग नमस्कार केला. “तानाजी, तुम्ही माझे विश्वासू योद्धा आहात. तुमच्या धैर्यावर आणि बुद्धिमत्तेवर मला पूर्ण विश्वास आहे,” महाराजांनी सौम्य पण दृढ आवाजात सांगितले. तानाजींनी नम्रपणे मान झुकवली आणि म्हणाले, “महाराज, आपले आदेश माझ्यासाठी सर्वोच्च आहेत. सांगा, आपल्या सेवेत मी काय करू?”
शिवाजी महाराजांनी तानाजींकडे पाहत गंभीरपणे सांगितले, “तानाजी, सिंहगड आपल्याला परत मिळवायचा आहे. हा किल्ला मुघलांच्या तावडीत आहे, आणि त्याचा किल्लेदार उदयभान राठोड अत्यंत धूर्त आणि क्रूर आहे. पण हा किल्ला स्वराज्यासाठी अतिशय महत्त्वाचा आहे. त्याशिवाय आपले स्वप्न अपूर्ण राहील.” तानाजींनी शांतपणे ऐकले, त्यांचा चेहरा निर्धाराने दृढ झाला. “महाराज, सिंहगड आपला होता, आहे आणि राहील. मी माझ्या प्राणाची बाजी लावून हा किल्ला जिंकेन,” त्यांनी ठामपणे सांगितले.
महाराजांनी तानाजींकडे पाहत विचारले, “तानाजी, तुम्हाला माहिती आहे का, ही लढाई किती कठीण आहे? उदयभान राठोड एक साधा सेनापती नाही. त्याच्याकडे प्रशिक्षित सैन्य आहे, आणि किल्ल्याची रचना अशी आहे की तिथे चढाई करणे जवळपास अशक्य आहे.” तानाजींनी हसत उत्तर दिले, “महाराज, अशक्य हा शब्द मराठ्यांच्या शब्दकोशात नाही. आपण आम्हाला शिकवले आहे की धैर्य आणि बुद्धीने कोणतीही लढाई जिंकता येते. मला फक्त आपला आशीर्वाद हवा आहे.” महाराजांच्या चेहऱ्यावर स्मित उमटले, पण त्यांच्या मनात तानाजींच्या सुरक्षेची चिंता होती.
“तानाजी, तुमच्या मुलाचे लग्न ठरले आहे ना?” महाराजांनी विचारले. तानाजींनी होकारार्थी मान हलवली. “होय, महाराज. पण स्वराज्याच्या या लढाईपुढे वैयक्तिक सुख क्षुल्लक आहे. मी माझ्या मुलाच्या लग्नापेक्षा सिंहगड जिंकणे महत्त्वाचे मानतो.” महाराजांना तानाजींच्या या निष्ठेचा अभिमान वाटला, पण त्यांच्या मनात एक अस्वस्थता होती. त्यांना माहित होते की ही लढाई तानाजींसाठी शेवटचीही ठरू शकते.
तानाजींनी आपल्या सैन्याची तयारी सुरू केली. त्यांनी आपला विश्वासू मित्र आणि सहकारी शेलार मामा यांना सोबत घेतले. शेलार मामा आणि तानाजी यांच्यातील मैत्री ही मराठ्यांमध्ये प्रसिद्ध होती. दोघेही एकमेकांवर जीवापाड प्रेम करत होते आणि युद्धभूमीवर एकमेकांना पूरक होते. तानाजींनी आपल्या सैनिकांना एकत्र करत सांगितले, “हा किल्ला जिंकणे म्हणजे स्वराज्याचा मान वाढवणे आहे. आपण मराठे आहोत, आणि मराठ्यांचा आत्मा कधीही हरत नाही!” सैनिकांचा उत्साह वाढला, आणि त्यांनी तानाजींसोबत लढण्याचा निर्धार केला.
सिंहगडाच्या चढाईची रणनीती आखताना तानाजींनी किल्ल्याच्या भौगोलिक रचनेचा बारकाईने अभ्यास केला. किल्ल्याच्या उंच कड्यांवर चढणे जवळपास अशक्य होते, पण तानाजींनी एक अनोखी योजना आखली. त्यांनी आपल्या विश्वासू घोरपड, यशवंतीला, किल्ल्याच्या कड्यावर चढण्यासाठी वापरण्याचे ठरवले. यशवंती ही एक प्रशिक्षित घोरपड होती, जी उंच कड्यांवर सहज चढू शकत होती. तानाजींनी आपल्या सैनिकांना सांगितले, “यशवंती आपल्याला किल्ल्याच्या प्रवेशद्वारापर्यंत घेऊन जाईल. पण तिथून पुढे आपल्याला आपल्या तलवारी आणि धैर्यावर अवलंबून राहावे लागेल.”
रात्रीच्या अंधारात तानाजी आणि त्यांचे सैनिक सिंहगडाच्या दिशेने निघाले. रात्र गडद होती, आणि चंद्राचा प्रकाश किल्ल्याच्या कड्यांवर पडत होता. तानाजींनी यशवंतीला किल्ल्याच्या कड्यावर चढण्याचे आदेश दिले. घोरपडीने दोरखंड बांधलेला आणि कड्यावर चढायला सुरुवात केली. तानाजी आणि त्यांचे सैनिक शांतपणे तिच्या मागे चढत होते. किल्ल्याच्या पहारेकऱ्यांना याची जाणीव होऊ नये यासाठी तानाजींनी विशेष काळजी घेतली होती. प्रत्येक पाऊल जपून ठेवले जात होते, आणि सैनिकांचा श्वासही आवरता घेतला जात होता.
किल्ल्याच्या कड्यावर पोहोचल्यानंतर तानाजींनी आपल्या सैनिकांना हल्ल्याची तयारी करण्यास सांगितले. मुघल सैनिकांना आश्चर्याचा धक्का देणे हा त्यांचा उद्देश होता. किल्ल्याच्या प्रवेशद्वारावर पहारेकरी झोपलेले होते, आणि तानाजींनी त्यांना त्वरित काबूत आणले. पण किल्ल्याच्या आत प्रवेश करताच मुघल सैनिकांना हल्ल्याची चाहूल लागली. उदयभान राठोडला जाग आली, आणि त्याने आपल्या सैन्याला हल्ल्याची तयारी करण्याचे आदेश दिले. एक भयंकर युद्ध सुरू झाले.
तानाजी आणि त्यांचे सैनिक मुघल सैन्याशी झुंजत होते. तलवारींचा खणखणाट, सैनिकांचे किंकाळ्या आणि युद्धाचा गोंगाट किल्ल्यावर पसरला होता. तानाजी स्वतः पुढे सरसावले, आणि त्यांनी उदयभान राठोडशी थेट सामना केला. उदयभान हा एक कुशल योद्धा होता, आणि त्याने तानाजींवर प्रचंड हल्ले केले. तानाजींनीही आपल्या तलवारीने त्याला चोख प्रत्युत्तर दिले. दोघांमधील हा लढा किल्ल्याच्या इतिहासातील सर्वात तीव्र लढ्यांपैकी एक होता.
युद्धात तानाजींच्या हाताला गंभीर जखम झाली, पण त्यांनी माघार घेतली नाही. त्यांच्या डोळ्यांत स्वराज्याचा विजय दिसत होता, आणि त्यांनी आपल्या सैनिकांना प्रेरणा देत लढाई चालू ठेवली. शेलार मामा आणि इतर सैनिकांनीही आपल्या जीवाची बाजी लावली. मुघल सैनिक हळूहळू माघार घेऊ लागले, पण उदयभान अजूनही लढत होता. तानाजींनी आपल्या शेवटच्या शक्तीने उदयभानवर हल्ला केला, आणि त्याला ठार मारले. पण या लढाईत तानाजींनाही आपला प्राण गमवावा लागला.
जेव्हा युद्ध संपले, तेव्हा मराठ्यांनी सिंहगड जिंकला होता. पण तानाजींच्या मृत्यूने सर्वांचे मन सुन्न झाले होते. शेलार मामा आणि इतर सैनिकांनी तानाजींच्या मृतदेहाला पाहून अश्रू ढाळले. किल्ल्यावर विजयाचा झेंडा फडकला, पण तानाजींच्या बलिदानाने सर्वांचे हृदय पिळवटून गेले. सैनिकांनी ही बातमी रायगडावर शिवाजी महाराजांपर्यंत पोहोचवली. महाराजांना जेव्हा तानाजींच्या मृत्यूची बातमी समजली, तेव्हा त्यांचे डोळे पाणावले.
“गड आला, पण सिंह गेला!” असे उद्गार महाराजांनी काढले. त्यांच्या या शब्दांत तानाजींच्या बलिदानातचे मोल व्यक्त झाले. सिंहगडाचा विजय स्वराज्याच्या इतिहासात एक मैलाचा दगड ठरला, पण तानाजींच्या बलिदानाने तो विजय अधिक अर्थपूर्ण बनला. महाराजांनी तानाजींच्या कुटुंबाची काळजी घेण्याचे आदेश दिले, आणि त्यांच्या मुलाचे लग्न मोठ्या थाटात पार पाडले. तानाजींच्या बलिदानाने स्वराज्याच्या प्रत्येक सैनिकाला प्रेरणा मिळाली.
सिंहगड आजही मराठ्यांच्या वीरतेचा आणि तानाजींच्या बलिदानाचा साक्षीदार आहे. किल्ल्याच्या कड्यांवर उभे राहून जेव्हा आपण त्या रात्रीच्या लढाईचा विचार करतो, तेव्हा तानाजींची शौर्यगाथा आपल्या हृदयाला भिडते. त्यांनी आपल्या प्राणाची आहुती देऊन स्वराज्याचा झेंडा उंचावला. त्यांचे नाव मराठी माणसाच्या हृदयात कायमस्वरूपी कोरले गेले आहे. प्रत्येक मराठ्याला तानाजींच्या बलिदानाचा अभिमान आहे, आणि त्यांची कथा पिढ्यानपिढ्या सांगितली जाते.
तानाजींच्या या बलिदानाने मराठ्यांच्या स्वातंत्र्यलढ्याला एक नवी दिशा मिळाली. त्यांच्या धैर्याने आणि निष्ठेने स्वराज्याच्या सैनिकांना प्रेरणा मिळाली. सिंहगडाचा विजय हा केवळ एका किल्ल्याचा विजय नव्हता, तर मराठ्यांच्या आत्मविश्वासाचा आणि एकतेचा विजय होता. तानाजींच्या बलिदानाने स्वराज्याच्या प्रत्येक सैनिकाला हे शिकवले की स्वातंत्र्यासाठी कोणतीही किंमत मोजावी लागली तरी ती कमीच आहे.
आजही, जेव्हा आपण सिंहगडाच्या पायऱ्या चढतो, तेव्हा तानाजींच्या पावलांचा आवाज आपल्या कानी येतो. त्यांच्या तलवारीचा खणखणाट आणि सैनिकांचा जयघोष अजूनही त्या किल्ल्याच्या भिंतींमध्ये गुंजतो. तानाजी मालुसरे यांचे नाव मराठ्यांच्या इतिहासात अमर आहे, आणि त्यांचे बलिदान स्वराज्याच्या प्रत्येक विजयात झळकते. सिंहगड हा केवळ एक किल्ला नाही, तर मराठ्यांच्या स्वाभिमानाचा आणि तानाजींच्या वीरतेचा प्रतीक आहे.
