संतोष कांबळे हा एक साधा, प्रामाणिक बँक कर्मचारी होता. त्याचं आयुष्य सुखी होतं, पण एका रात्री त्याचं विश्व कोसळलं. त्याची पत्नी आणि तिच्या मित्राचा खून झाला आणि पुराव्यांच्या जाळ्यात संतोषला दोषी ठरवण्यात आलं. त्याला जन्मठेपेची शिक्षा सुनावली गेली आणि त्याला नाशिकच्या कठोर तुरुंगात पाठवण्यात आलं. तुरुंगात पाऊल ठेवताच त्याला जाणवलं की, इथे फक्त भिंतीच नाहीत, तर स्वप्नं आणि आशाही कैद होतात. संतोषच्या मनात एकच प्रश्न होता, “मी निर्दोष आहे, पण माझी सुटका कशी होणार?”
नाशिकच्या तुरुंगात संतोषला कठोर वास्तवाचा सामना करावा लागला. कैद्यांचे गट, तुरुंग अधिकाऱ्यांचा अत्याचार आणि प्रत्येक कोपऱ्यात लपलेला धोका यामुळे तो हादरला. त्याला खणखणीत खोलीत ठेवण्यात आलं, जिथे सूर्यप्रकाशाची झलकही नव्हती. पहिल्या रात्री त्याला झोप लागली नाही; त्याच्या डोळ्यासमोर त्याचं हरवलेलं आयुष्य तरळत होतं. पण त्याने ठरवलं की, तो हार मानणार नाही. त्याच्या मनात एक जिद्द जागी झाली, जी पुढे त्याला मार्ग दाखवणार होती.
तुरुंगात संतोषची भेट नंदू पाटीलशी झाली, एका जुन्या कैद्याशी जो तिथला ‘सर्वज्ञ’ होता. नंदू हा माणूस तुरुंगातल्या प्रत्येक गोष्टीबद्दल माहिती ठेवायचा, मग ते औषध असो, पुस्तकं असोत किंवा तुरुंगातील गुप्त मार्ग. त्याने संतोषला तुरुंगातील नियम शिकवले आणि त्याला धीर दिला. “इथे जिवंत राहायचं असेल, तर आशा सोडू नको,” नंदू म्हणाला. संतोषला नंदूच्या बोलण्यातून एक नवी उमेद मिळाली. त्यांच्या मैत्रीची सुरुवात इथूनच झाली, जी पुढे अखंड राहणार आहे.
संतोषने तुरुंगातील कठीण दिनचर्येला सामोरं जायला सुरुवात केली. सकाळी कठोर काम, दुपारी तुटपुंजं जेवण आणि रात्री अंधारात विचारांचा गोंधळ. त्याने तुरुंगाच्या ग्रंथालयात आश्रय शोधला, जिथे त्याला पुस्तकांमधून थोडासा दिलासा मिळायचा. त्याने कैद्यांसाठी शिक्षणाची व्यवस्था केली, ज्यामुळे त्याला इतर कैद्यांचा आदर मिळाला. पण तुरुंगप्रमुख विश्वासरावांचा त्याच्यावर विशेष राग होता. विश्वासरावांना संतोषचा आत्मविश्वास खटकायचा, आणि ते त्याला त्रास द्यायचे.
संतोषच्या मनात सुटकेची एक गुप्त योजना आकार घेऊ लागली. त्याने आपल्या खोलीच्या भिंतीवर लहान खणखणीत खणायला सुरुवात केली, पण याची कुणालाच कल्पना नव्हती. प्रत्येक रात्री तो थोडं थोडं खणायचा आणि माती गुप्तपणे बाहेर टाकायचा. त्याने भिंतीवर एक मोठा मराठी साहित्याचा पोस्टर लावला, ज्यामुळे त्याचं काम लपलं. नंदूला याची जाणीव झाली, पण त्याने संतोषवर विश्वास ठेवला आणि त्याला साथ दिली. संतोषचं ध्येय स्पष्ट होतं: स्वातंत्र्य मिळवायचं, मग ते कितीही कठीण असलं तरी.
विश्वासरावांची तुरुंगात दहशत होती. त्यांनी संतोषला अनेकदा एकट्या खोलीत बंद केलं, जिथे त्याला अंधारात आणि एकटेपणात त्रास सहन करावा लागला. पण संतोषने हार मानली नाही; त्याच्या मनात आशेचा किरण कायम होता. एकदा विश्वासरावांनी त्याचं पुस्तकांचं स्वप्न उद्ध्वस्त करण्याचा प्रयत्न केला, पण संतोषने शांतपणे त्यांना सामोरं गेलं. त्याच्या या धैर्यामुळे इतर कैद्यांमध्येही बंडखोरीची भावना जागृत झाली. संतोष आता फक्त स्वतःसाठीच नाही, तर इतरांसाठीही लढत होता.
नंदूने एकदा संतोषला आपला भूतकाळ सांगितला. तो एकेकाळी गावातला प्रतिष्ठित व्यापारी होता, पण त्याच्या विश्वासघाताने त्याला तुरुंगात आणलं. त्याच्या कथेतून संतोषला समजलं की, आयुष्य कधीही सरळ नसतं, पण लढत राहणं महत्त्वाचं आहे. नंदूने संतोषला त्याच्या सुटकेच्या योजनेत मदत करण्याचं ठरवलं. त्याने तुरुंगातील इतर कैद्यांना आणि अधिकाऱ्यांना विचलित करण्यासाठी छोट्या योजना आखल्या. या मैत्रीने संतोषला एक नवी ताकद दिली.
एके दिवशी तुरुंगात तपासणी झाली आणि संतोषच्या योजनेचा भेद उघड होण्याची भीती निर्माण झाली. विश्वासरावांनी त्याला पुन्हा एकट्या खोलीत डांबलं आणि त्याला धमकावलं. पण संतोषने शांत राहून आपलं रहस्य लपवलं. त्याला ठाऊक होतं की, जर तो घाबरला तर सर्व काही संपेल. नंदूनेही बाहेरून त्याला धीर देण्याचा प्रयत्न केला. या कठीण प्रसंगातून संतोषच्या मनातील आशा अधिकच बळकट झाली.
अनेक वर्षांच्या मेहनतीनंतर संतोषने भिंतीतून बोगदा पूर्ण केला. तो बोगदा तुरुंगाच्या बाहेरच्या नाल्यापर्यंत पोहोचला. एका पावसाळी रात्री, जेव्हा सर्वजण झोपले होते, तेव्हा संतोषने आपली योजना अमलात आणली. त्याने बोगद्यातून पळ काढला आणि नाल्यातून बाहेर पडला. त्याला स्वातंत्र्याचा पहिला श्वास घेताना आनंद झाला, पण त्याचबरोबर भीतीही वाटली. आता त्याच्यासमोर नवं आयुष्य होतं, पण त्याला आपलं निर्दोषपण सिद्ध करायचं होतं.
संतोषच्या पलायनाची बातमी तुरुंगात पसरली आणि विश्वासरावांचा राग अनावर झाला. त्यांनी नंदूवर संशय घेतला, पण नंदूकडे काहीच पुरावे नव्हते. संतोषने पळण्यापूर्वी नंदूसाठी एक पत्र ठेवलं होतं, ज्यात त्याने आपल्या योजनेतून बाहेर पडण्याचं ठिकाण सांगितलं होतं. नंदूला काही महिन्यांनंतर पॅरोल मिळाला आणि तो संतोषच्या ठिकाणी पोहोचला. दोघांची भेट एका लहानशा गावात झाली, जिथे त्यांनी नव्या आयुष्याची सुरुवात केली. नंदूने संतोषला मिठी मारली आणि म्हणाला, “आशा कधीच मरत नाही.”
संतोष आणि नंदूने एका छोट्या गावात आपलं नवं जीवन सुरू केलं. संतोषने आपल्या शिक्षणाचा उपयोग करून गावातील मुलांना शिकवायला सुरुवात केली. त्याने आपल्या निर्दोषपणाचा पुरावा शोधण्यासाठी वकीलाशी संपर्क साधला. काही काळाने त्याला खून प्रकरणातील खरे गुन्हेगार सापडले, ज्यामुळे त्याचं नाव निर्दोष ठरलं. या विजयाने त्याला शांती मिळाली, पण त्याला जाणवलं की खरं स्वातंत्र्य त्याच्या मनात होतं. तो आता खऱ्या अर्थाने मुक्त होता.
संतोष आणि नंदूने गावात एक छोटंसं ग्रंथालय उभारलं, जिथे ते लोकांना पुस्तकांमधून प्रेरणा घ्यायला शिकवत. संतोषने आपली कहाणी एका पुस्तकात लिहिली, जी अनेकांना प्रेरणा देऊ लागली. त्याच्या आयुष्याने एकच संदेश दिला: कितीही कठीण प्रसंग असले, तरी आशा आणि धैर्य कधीच सोडू नये. तुरुंगाच्या भिंतींमागे असतानाही त्याने स्वप्नं जिवंत ठेवली. आज तो आणि नंदू एकत्र हसतात, आणि त्यांच्या मैत्रीचा प्रकाश इतरांना मार्ग दाखवतो. संतोषच्या शब्दांत, “आशा हीच खरी मुक्ती आहे.”
